بررسی نفقه زوجه از زاویه حقوق مدنی ایران و جهان
11 دی 1389 ساعت 12:00
کتاب «نفقه زوجه» به قلم دکتر حسن فرشتیان از سوی موسسه بوستان کتاب تجدید چاپ شد.
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، اثر حاضر، موضوع نفقه زوجه را به روش تطبیقی از نگرگاه حقوقی مدنی ایران و سایر نظام‌های حقوقی، پژوهش کرده است. از دیرباز، حقوق خانواده، دو ویژگی متقابل بوده است. از یک سو، خانواده نخستین کانون همکاری متقابل، زندگی جمعی و تعاون بر مبنای مهر و محبت و عواطف و نیازهای متقابل بوده و عاطفه و محبت، حاکم اصلی بر تشکیلات خانواده بوده است و از سویی دیگر، گاه این تعادل بنا به عللی به هم می‌خورده و مسوولان نظام اجتماعی و قانون‌گذاران مجبور به مداخله می‌شده‌اند. از مهمترین مسائل حقوق خانواده که در همه مراحل زندگی جلوه می‌کند، در دوران زناشویی و پس از انحلال آن، در رابطه با زوجین و ه در رابطه با فرزندان و دیگر بستگان، مساله «نفقه» است.
موضوع این کتاب هم «نفقه زوجه در حقوق ایران و مطالعه تطببقی آن» است. با پیشرفت اخلاق و تمدن زندگی، انتظار می‌رفت چنین مسائلی در درون خانواده‌ها حل شود. اگر در دوران زناشویی، زوجین به وظایف متقابل همدیگر آشنا باشند، تا در وظایف خویشتن کوتاهی نکنند و از طرف مقابل، توقعات نابه‌جایی نداشته باشند، این مشکلات تا حد بسیاری حل خواهد شد و اگر در موردی به این نتیجه رسیدند که ادامه زندگی مشترک آنان غیر ممکن است، باز هم این مشکلات با توافق، قابل حل خواهد بود، اما متاسفانه هنوز مساله فوق یکی از معضلات حقوق خانواده به شمار می‌آید. مفهوم نفقه زوجه واژه «نفقه» مثل هر واژه دیگری که از فقه وارد اصطلاحات حقوقی شده است، از دو جنبه قابل بررسی است: هم از نظر علم لغت و هم از نظر معنای اصطلاحی آن. الف) تعریف لغوی نفقه دانشمندان علم لغت، برای واژه «نفقه» ریشه‌های متفاوتی ذکر کرده‌اند.
1. ریشه معنای نفقه را معمولا از دو چیز می‌دانند: یکی خروج، رفتن و هلاک شدن، و دیگر شیوع و رواج پیدا کردن. در المنجد آمده است: «نفق ینفق نفقا ـ نفد و فنی و قل؛ چیزی که کم شد، از بین رفت، ته کشید.»
2. جوهری میان موارد کاربرد کلمه نفقه، تفاوت قائل شده، می‌نویسد: «نفقت الدابة تنفق نفوقا ای ماتت، و نفق البیع نفاقا بالفتح ای راج؛ هنگامی که این واژه، در مورد حیوان به کار رود، به معنای مرگ و هلاک حیوان است و اگر در مورد معامله‌ای به کار رود به معنای شیوع و رواج آن است.» قاموس المحیط و لسان العرب نیز معانی فوق را تایید می‌کنند.
3. برخی دیگر از دانشمندان، نفقه را به معنای بذل و بخشش گرفته‌اند. و بعضی دیگر نیز چنین معنا کرده‌اند: «هی لغة ما ینفقه الانسان علی عیاله؛ در لغت به معنای چیزی است که انسان برای عیالش خرج می‌کند.» اما به نظر می‌رسد دو تعریف اخیر، معنای لغوی نفقه نباشد، بلکه معنای اصطلاحی آن است به هرحال، نفقه‌ای که محل بحث است، از ریشه خروج، رفتن، خرج کردن و هلاک شدن است. هرچند بعضی این نظریه را نپذیرفته و معتقدند که نفقه در این جا مشتق از «نفوق» به معنای هلاک نیست، بلکه نام اشیایی است که مرد برای خانواده‌اش خرج می‌کند. ب) تعریف اصلاحی نفقه فقهای امامیه معمولا نفقه زوجه را به معنای «غذا، لباس، مسکن و...» گرفته‌اند.
می‌توان از عبارات آنان برداشت کرد که نیازمندی‌های زن، که از دیدگاه آنان محصور است، نفقه نامیده می‌شود. البته عده معدودی نیز نفقه را به معنای خوراک زن گرفته و در مقابل لباس و مسکن قرار داده‌اند. قانون مدنی ایران نیز در ماده 1107 به پیروی از نظریات مشهور فقها، نفقه را شامل مجموع نیازمندی‌های فوق دانسته و لباس و مسکن را جزو نفقه برشمرده است نه جدای از آن: «نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث‌البیت که بطور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد، و خادم در صورت عادت زن به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضاء.» هم‌چنین در ماده 1204 درباره نفقه اقارب می‌گوید: «نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث‌البیت و...».
حقوق‌دانان ما نیز به پیروی از نظریه فوق، نفقه را شامل همه هزینه‌های فوق دانسته‌اند. فقهای عامه و حقوق‌دانان کشورهای عربی نیز به همین تعریف اعتقاد دارند و معمولا نفقه را چنین تعریف می‌کنند: «در اصطلاح فقهای عامه، نفقه چیزی است که انسان برای خانواده و همسر و نزدیکان و بندگانش خرج می‌کند و شامل خوراک و پوشاک و مسکن می‌شود.» برخی نیز فقه را چیزی دانسته‌اند که عادتا بقای حیات انسان بدان منوط است، بدون اسراف. البته بعضی از فقهای عامه نیز نفقه را فقط به معنای خوراک گرفته‌اند. ابن‌عابدین حنفی (از حقوق‌دانان بزرگ اهل سنت) معتقد است معنای شرعی نفقه، شامل خوراک، پوشاک و مسکن می‌شود؛ اما در شرع اسلام معنایش فقط شامل خوراک است، نه پوشاک و مسکن.
ولی قوانین کشورهای عربی، از همان نظریه مشهور پیروی کرده و نفقه را شامل خوراک، پوشاک، مسکن و ... می‌دانند. قانون مدنی عثمانی (المجله) نفقه را چنین تعریف می‌کند: «نفقه، پول‌ها و زاد و توشه و ذخیره‌هایی است که در نیازمندهای زندگی مصرف می‌شود.» در ایالت متحده آمریکا واژه «Maintenane» تقریبا معادل کلمه نفقه به کار برده می‌شود. معنای اولیه آن، مترادف با معنای مشهور نفقه، شامل غذا، لباس و مسکن می‌شود؛ ولی در اصطلاح حقوقی، شامل دیگر نیازمندی‌های معقول، از قبیل هزینه‌های رفت و آمد، هزینه‌های دارو و درمان و... می‌شود. امروزه نیز قانون مدنی کشورهای عربی، مانند اردن، سوریه، عراق و مغرب، لباس و مسکن در کنار نفقه قرار داده نشده است تا نفقه فقط به معنای خوراک ترجمه شود، بلکه تصریح می‌کنند که نفقه شامل خوراک، پوشاک، مسکن و... می‌شود.
در انگلیس نیز واژه «Maintenane» به پول قابل پرداخت برای هزینه‌های زندگی شخصی همسر و فرزند، اطلاق می‌شود؛ اما علاوه بر واژه فوق، کلمه «Alimony» نیز در انگلیس به کار برده می‌شود که معنای آن محدودتر و مربوط به نفقه‌ای است که دادگاه در زمان تفریق جسمانی، شوهر را ملزم به پرداخت آن به همسر خویش می‌کند. تعریف پیشنهادی نویسنده این اثر با توجه به تعریف‌هایی که بررسی شد، این نکته روشن می‌شود که تعریف دقیق نفقه، به شناخت موضوعات آن بستگی دارد.
نویسنده کتاب در بخشی از مقدمه، تعریفی را به این مضمون پیشنهاد می‌کند: «درباره موضوعات نفقه (از قبیل خوراک، پوشاک، مسکن و...) در فصل اول از بخش دوم، به طور مبسوط بحث خواهیم کرد؛ اما اگر بخواهیم تعریفی اجمالی از نفقه ارائه بدهیم، می‌توانیم بگوییم: نفقه زوجه عبارت است از نیازمندهای زندگی زوجه، که مرد قانونا موظف به پرداخت آن است؛ مانند خوراک، پوشاک و مسکن.
در تعریف فوق، سخن از نیازمندی‌هایی به میان آمده است که شوهر قانونا موظف به تهیه آنها است. بنابراین، آن چه از نظر اخلاقی، برعهده مرد است، نفقه نامیده نمی‌شود، بلکه در حد یک وظیفه اخلاقی مطرح است که حقوق، در آن دخالتی نمی‌کند و خوراک، پوشاک و مسکن، به عنوان نمونه مطرح شده‌اند». کتاب حاضر در سه بخش و هفت فصل سامان یافته است. بخش نخست به مبنا و ماهیت حقوقی نفقه زوجه شامل؛ مبنای فقهی و حقوقی نفقه زوجه، ماهیت حقوقی نفقه زوجه می‌پردازد. در بخش دوم، ارکان و شرایط نفقه زوجه شامل؛ موضوعات نفقه زوجه و مقدار آن، شرایط وجوب نفقه زوجه و موارد سقوط آن بررسی می‌شوند و در بخش سوم، ویژگی‌های نفقه زوجه شامل؛ امتیازات نفقه زن بر نفقه اقارب، نفقه زوجه پس از انحلال نکاح و ضمانت اجرای نفقه زوجه، مورد مطالعه قرار می‌گیرند. چاپ سوم کتاب «نفقه زوجه» در شمارگان 1000 نسخه، 148 صفحه و بهای 29000 ریال راهی بازار نشر شد.
دیدگاه خودتان را ارسال کنید